Phân tích chuyên sâu giá trị nổi bật của quần thể di tích Yên Tử trong hồ sơ đề cử UNESCO: từ triết lý Phật giáo Trúc Lâm đến kiến trúc độc đáo và di sản tư liệu thế giới.
1. Giới thiệu
Quần thể di tích Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc đang trong giai đoạn cuối được UNESCO xem xét công nhận là Di sản Thế giới. Với bề dày hơn 700 năm lịch sử, nơi đây không chỉ là cái nôi của Phật giáo Trúc Lâm mà còn là minh chứng sống động cho sự giao thoa giữa tôn giáo, lịch sử và văn hóa của dân tộc Việt Nam. Hệ thống di tích không chỉ ghi dấu bước chân các bậc tiền nhân như Trần Nhân Tông, Trần Hưng Đạo mà còn giữ gìn các giá trị tinh thần độc đáo thông qua kiến trúc, văn tự và lễ hội. Việc đề cử quần thể này vào danh sách Di sản Thế giới khẳng định tầm quan trọng toàn cầu của một phần di sản văn hóa Việt Nam.
2. Giá trị nổi bật của quần thể di tích
2.1. Trung tâm Phật giáo Trúc Lâm
Dãy núi Yên Tử là nơi vua Trần Nhân Tông sáng lập thiền phái Trúc Lâm vào năm 1299 sau khi thoái vị. Đây là dòng thiền mang đậm bản sắc Việt Nam, kết hợp tư tưởng Phật giáo với tinh thần nhập thế, yêu nước. Triết lý cốt lõi "Cư trần lạc đạo" mang hàm nghĩa tu hành ngay giữa đời thường, thể hiện sự hòa quyện giữa đạo và đời.
Hệ thống chùa chiền và tháp được xây dựng theo mô hình “tam tổ”: thờ Trần Nhân Tông, Pháp Loa, Huyền Quang – ba vị tổ khai sáng và phát triển Phật giáo Trúc Lâm. Sự thống nhất về tư tưởng và tổ chức đã tạo nên nền tảng tư tưởng mạnh mẽ cho văn hóa Đại Việt.
2.2. Kiến trúc đặc sắc
Kiến trúc thời Trần tại các chùa trong quần thể này mang những nét đặc trưng khó lẫn: mái ngói cong vút, cột gỗ lim nguyên khối, hệ khung vì kèo đơn giản nhưng vững chắc. Điều đặc biệt là các ngôi chùa không được xây dựng tách biệt mà hòa vào khung cảnh thiên nhiên núi rừng – đúng tinh thần "thiền" của Phật giáo.
Các công trình tiêu biểu như chùa Hoa Yên (trung tâm chính của Yên Tử), chùa Đồng (trên đỉnh núi cao 1.068m), tháp Huệ Quang (nơi thờ xá lợi Trần Nhân Tông) là minh chứng cho sự kết hợp giữa nghệ thuật kiến trúc và yếu tố tâm linh. Bố cục “tiền Phật hậu Tổ” và nguyên tắc “tọa sơn hướng thủy” thể hiện sự thấu hiểu sâu sắc triết lý phong thủy và mỹ học cổ truyền.
3. Di sản tư liệu thế giới
3.1. Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm
Chùa Vĩnh Nghiêm (tỉnh Bắc Giang) không chỉ là trung tâm truyền bá Phật giáo Trúc Lâm mà còn lưu giữ kho mộc bản quý giá gồm 3.050 bản khắc gỗ có niên đại từ thế kỷ XIII đến XIX. Đây là bộ tư liệu tôn giáo – văn hóa phong phú gồm kinh sách Phật giáo, y học, văn học Hán – Nôm.
Năm 2012, mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm được UNESCO công nhận là Di sản Tư liệu Thế giới khu vực châu Á – Thái Bình Dương. Đây là một trong số ít tư liệu có tính hệ thống, độ bảo tồn cao, phản ánh sự phát triển của tư tưởng Phật giáo Trúc Lâm qua nhiều thế kỷ.
3.2. Các di sản văn tự khác
Ngoài mộc bản, quần thể còn lưu giữ nhiều di sản văn tự quý khác như văn bia thời Trần tại chùa Côn Sơn – ghi lại các sự kiện trọng đại, quá trình tu hành của Trần Nhân Tông và Pháp Loa. Thần phả đền Kiếp Bạc cũng là nguồn sử liệu quan trọng phản ánh tín ngưỡng dân gian kết hợp với thờ phụng anh hùng dân tộc Trần Hưng Đạo.
4. Tiêu chí UNESCO
4.1. Tiêu chí (iii)
Theo tiêu chí (iii) của UNESCO: “Là bằng chứng đặc biệt cho một truyền thống văn hóa sống hoặc một nền văn minh hiện vẫn tồn tại”.
Quần thể Yên Tử – Vĩnh Nghiêm – Côn Sơn, Kiếp Bạc là minh chứng rõ nét cho truyền thống Phật giáo Trúc Lâm – một thiền phái mang tính bản địa độc đáo. Cho đến ngày nay, các nghi lễ, pháp hội như lễ hội Yên Tử, lễ hội Côn Sơn – Kiếp Bạc vẫn được tổ chức hàng năm, thu hút hàng vạn tín đồ và du khách, cho thấy sức sống bền bỉ của truyền thống văn hóa này.
4.2. Tiêu chí (vi)
Tiêu chí (vi) của UNESCO nhấn mạnh đến giá trị gắn với các sự kiện, truyền thống, ý tưởng hay niềm tin có ảnh hưởng nổi bật trong lịch sử nhân loại.
Yên Tử không chỉ gắn với sự ra đời của Phật giáo Trúc Lâm mà còn liên quan đến những nhân vật lịch sử kiệt xuất như Trần Nhân Tông – vị vua anh minh, nhà tu hành lỗi lạc; Trần Hưng Đạo – danh tướng ba lần đánh bại quân Nguyên Mông. Chiến thắng Bạch Đằng năm 1288 gắn với di tích bãi cọc Yên Giang (trong quần thể) là minh chứng cho sự kết hợp giữa trí tuệ quân sự và tư tưởng bảo vệ quốc gia, dân tộc.
5. Kết luận
Quần thể di tích Yên Tử – Vĩnh Nghiêm – Côn Sơn, Kiếp Bạc xứng đáng được ghi danh vào danh sách Di sản Thế giới. Đây không chỉ là trung tâm của Phật giáo Trúc Lâm mà còn là biểu tượng cho tinh thần nhập thế, hòa hợp giữa con người – thiên nhiên – tâm linh của dân tộc Việt Nam.
